اگر نگاهي به تاريخ برگزاري عيد نوروز بياندازيم، مي بينيم که ريشه آن به قرنهاي پيش بر مي گردد. يعني در قبل از اسلام نيز اين عيد وجود داشته است، اما با آمدن اسلام و تاثيري که اين دين بر تکامل انسانها داشته، عيد نوروز کاملتر و رواج پيدا کرده است.    

در کشور ترکمنستان طبق رسم قديم و جديد دوبار در سال جشن نو گرفته مي‌شود. يکي از اين جشن‌ها با استناد به تقويم ميلادي که به تاييد سازمان ملل رسيده به عنوان جشن بين المللي (سال نو) شناخته مي‌شود و ديگري برگزاري عيد نوروز به نشانهٔ احياي دوبارهٔ آداب و رسوم ديرينه مردم ترکمنستان است. نوروز در ترکمنستان در مقايسه با کشورهاي ديگر ترکزبان منطقه آسياي مرکزي بطور گسترده تر تجليل مي گردد.

دولت ترکمنستان روزهاي 20، 21 و 22 مارس را به عنوان تجليل از نوروز يا به اصطلاح « نوروز بايرامي» اعلام کرده است.

به عقيده صاحبنظران ترکمنستاني، با استناد به نوشته عالم و دانشمند بزرگ شرق «ابو ريحان بيروني» (973 – 1048)ميلادي» که در مقاله «يادگارهاي بجاي مانده از صدها سال پيش» در خصوص نوروز بطور جداگانه ياد آور شده و پيدايش جشن نوروز را به زمان «جمشيد شاه» مربوط مي سازند. چنين آمده است که در زمان جمشيد شاه و پادشاهان پس از او، عيد نوروز را چندين روز متوالي جشن مي گرفته اند.

جمشيد به عنوان چهارمين پادشاه پيشداديان،  تخت سلطنتي را براي خود درست نمود و روزي که بر تخت نشست «نوروز» ناميدند و به افتخار ايشان چندين روز متوالي جشن گرفته شده است.  مردم ترکمنستان در اين ايام با پختن غذاهاي معروف نوروزي مانند : نوروز کجه، نوروز بامه، سمني (سمنو) و اجراي بازي هاي مختلف توسط جوانان ترکمن حال و هواي ديگري به اين جشن و شادي مي دهند.

در ايام نوروز مسابقات مختلفي در ترکمنستان برگزار مي شود که مي توان به مسابقات اسب دواني، کشتي، پرش براي گرفتن دستمال از بلندي، خروس جنگي، شاخ زني ميش ها، شطرنج بازي، مهره بازي، تاب بازي اشاره کرد. ديد و بازديد در ايام نوروز در ميان مردم ترکمن نيز از جايگاه و منزلت خاصي برخوردار است.

در کنار آراستن سفره نوروزي، برگزاري مسابقه چاوندازي يا بزکشي، از ويژگيهاي جشن نوروز ترکمنستان محسوب مي شود. جشن  نوروز با فرمان رييس جمهور سابق (مرحوم صفرمراد نيازف) ترکمنستان شکل ديگري يافته است، روزگاري مردم ترکمنستان نيز همانند تمام مردم ساکن در اين منطقه وسيع، همزمان با جوانه زدن درختان، شکفتن گلها، روييدن چمنها، نغمه سرايي بلبلان و جست و خيز تذوران، به جشن و شادي مي پرداختند، غذاي خوب مي پختند، لباس نو مي دوختند، شيريني فراهم مي کردند، به ديدار هم مي شتافتند، به زيارتگاه ها مي رفتند، به ورزش و کشتي مشغول مي شدند، و مجلس و جشن و طرب بر پا مي کردند. 

دلشان با تازگي و طراوت طبيعت تازگي مي يافت، فرصت مي يافتند که چند روزي دست از کار بکشند و به مبارکي پايان يافتن دوران سرما و خشکي و رسيدن هواي روح بخش بهاري به جشن و شادماني بپردازند: اما مدتي بود که مردم ترکمنستان در تحت سلطه حکومت شوروي از آداب و رسوم خود دور نگه داشته شده بودند و در دوران شوروي حکومت وقت کمونيست تجليل رسمي از نوروز را در اين کشور ممنوع اعلام کرده بود. اگرچه اين سياست نتوانسته بود خاطرات نوروزي را از صحنه زندگي بزدايد بلکه همچنان مردم ساکن در اين ديار، نوروز را گرامي مي داشتند و مراسم آن را بر پا مي کردند. به دنبال فروپاشي شوروي پيشين و استقلال جمهوري ترکمنستان در اواخر دهه 1991 جشن نوروز در اين کشور احيا گرديد. مثلا در منطقه قارّي قلا در نوروز به زيارتگاه « قيز بي بي جان»  مي رفتند. اهميت بعضي از اعياد و روزها در بين مردم ترکمنستان امروز آنقدر زياد است که اگر خداوند در آن روز به ايشان فرزند پسري اعطا کند، معمولا وي را به نام همان روز مي نامند و به همين دليل امروز افراد زيادي در ترکمنستان هستند که نامشان «نوروز» است. عيد نوروز که بر اساس علم نجومي استوار است، اتمام فصل زمستان و شروع بهار را نويد مي دهد. همچنين ضرب المثلي در بين ترکمنها وجود دارد که مي گويند «يلينگ گلني نوروزدان بلي» يعني نوروز فرا رسيدن سال نو را نويد مي دهد. استفاده عامه مردم ترکمن از اين ضرب المثل، حاکي از درجه بالاي اهميت به اين عيد ملي مي باشد.

ترکمنستان پانزده سال است که به استقلال دست يافته و زنده کردن سنن و آداب ملي را وجهه ملي خويش قرار داده است و از همان سال نخستين استقلال، روز اول نوروز را تعطيل و جشن رسمي اعلام کرده است و همه ساله به اين مناسبت در تالارهاي رسمي و مراکز تفريحي و مردمي ترکمنستان، مجالس و مراسم جشن و شادي بر پا مي شود.

از سال 1382 ﻫ. ش/ 2003 ميلادي، نوروز در ترکمنستان رنگ ديگري يافته است، چرا که رييس جمهور سابق (مرحوم صفرمراد نيازف ) اين کشور که به آداب و سنن مردم سخت پايبند بود و به احياي آنها جداً اعتقاد داشت، لذا فرمان بسيار شايسته اي را صادر کرده بود و تعطيلات عيد نوروز را به سه روز افزايش داده بود و حتي اعلان کرده بود روز زن که پيش از اين تاريخ 8 مارس جشن گرفته مي شد، از اين پس در روز اول نوروز جشن گرفته شود.

با همزمان کردن جشنهاي روز زن، عيد نوروز و جشن ملي بهار، روزهاي20، 21، 22 مارس هر سال، جشن بهار در ترکمنستان اعلام گردد و آن روز ها به عنوان روز تعطيل (رسمي) به ثبت برسد.

با اين وصف، از اين پس کشور ترکمنستان در ايام نوروز زيبايي و نشاط ديگري خواهد يافت. گفتني است که تا کنون تعطيلات سه روزه در ترکمنستان فقط منحصر به عيد قربان بوده است که از اين پس نوروز هم سه روز تعطيل خواهد بود.

نوروز در ترکمنستان آداب و تشريفات خاصي دارد، برگزاري جشنها و کنسرت رسمي در تالار «روحيت» شهر عشق آباد و برگزاري جشنهاي رسمي و جشنهايي که در دانشکاه ها ، مدرسه ها و حتي مهد کودکها برگزار مي شود، حضور مردم در «پارک استقلال» ترکمنستان بسيار چشمگير است. ديدن دختران و پسران و کودکان و جوانان و نوجوانان و پيران و ميانسالان با لباسهاي نو و رنگارنگ در اين پارک، زيبايي مسحور کننده اي به اين اجتماعات مي بخشد، گروه هاي مردم و دانش آموزان به صورت گروه هاي شادي بخش و هنرآفرين در پارک حاضر مي شوند، بعضي از آنان لباسهايي دربردارند که روزگار گذشته و چگونگي مراسم نوروز را در آن ايام فرا ياد مي آورد. پيران سرخپوشي که نويدبخش فرا رسيدن نوروز هستند، هنرمنداني که با لباسهاي زرين خود نمايش مجالس امرا و حکام در مراسم نوروزي و سلام عيد هستند، جواناني که به مناسبت نوروز به رقص و پايکوبي مي پردازند، خادماني که طبقهاي شيريني و شکلات، انواع بخورها و سبزيها و ميوه ها و هداياي نوروز را در دست دارند، اينها همه گروه هاي نمايشي و هنري تمرين کرده اي هستند که ياد مراسم نوروز را در گذشته فرا يادها مي آورند. ازدحام اين گروه ها و دسته ها به حدي است که گاهي هر گروه بايد مدتي منتظر بماند تا نوبت هنرنمايي به آن برسد. در اين روز خوانندگان و نوازنگان مشهور نيز در «پارک استقلال» و ساير مراکز شهر بين مردم حضور مي يابند و برنامه هاي موسيقي دلنشيني را اجرا مي کنند. لاله خواني و رقص «کوشت دپدي» که صورت ديگري از همان رقص آييني مشهور به رقص خنجر است، از ديگر مراسمي است که در اين روز به اجرا در مي آيد.

شهر عشق آباد از تردد انسانهايي که لباسهاي رنگارنگ سنتي پوشيده اند و در خيابانها مشغول قدم زدن و جولان دادن هستند، رنگارنگ و زيبا مي شود، آلاچيقهايي که در کنار خيابانها و پارکها بر پا شده و از مردم شيريني و شربت پذيرايي مي کنند، از مظاهر ديگري است که در گوشه و کنار شهر به چشم مي خورد. پاره اي از رسم و رسوم عيد نوروز که خاص ترکمنها مي باشد به اين جشن حالت ملي مي دهد. مردم ترکمنستان براي نوروز غذاهاي خاصي مي پزند که مهمترين و مشهورترين آنها همان سمنو است. پختن پلو در شب نوروز از يادگار هايي است که هنوز مردم ترکمنستان آن را فراموش نکرده اند. تاب بازي، اسب دواني، کشتي، شطرنج بازي، مهره بازي، برگزاري مسابقه خروس جنگي ها و شاخ زني ميشها از جمله بازيها و ورزشهايي است که در اين روز مردم را به خود مشغول مي دارد.

سبک و شيوه شاعرانه و فلکلوريک رايج بين ترکمنها به نام «مُنجوق آتدي» نيز اساساً در ارتباط با نوروز مي باشد. اين سبک نه فقط يک بازي است بلکه يک نوع فالگيري هم محسوب مي شود. روش اين بازي بدين گونه است که دختران دور هم جمع مي شوند و يکي از ايشان کاسه اي را در دست مي گيرد و آن را نزد دخترها مي برد، سپس هر دختر در دل نيتي مي کند و يک منجوق را که نشانه اي دارد که مشخص مي کند منجوق متعلق به او است (مثلا قرمز رنگ)، در کاسه مي اندازد، آنگاه يکي از دختران به ترتيب يک بيت از شعر بلند منجوق آتدي را مي خواند، آنگاه آن فردي که کاسه را در دست دارد بدون آنکه نگاه کند، يکي از منجوقها را از کاسه بيرون مي آورد، آن منجوق متعلق به هر کس باشد، بيتي که در آن نوبت خوانده شده مربوط به اوست، يعني وي مطابق بيت خوانده شده، خواسته و نيت خويش را تفسير مي کند، برخي از بندهاي شعر منجوق آتدي به شرح زير است :

نوروز گلدي، ياز گلدي                         قارقا گلدي، غاز گلدي

اوتوران          آداملارا                          بيلبيلدن آواز گلدي

نوروز آمد،      بهار آمد                         زاغ  آمد   و   غاز  آمد

به    مردم      نشسته                        ز  بلبل    آواز      آمد

********************************************

نوروز گلدي بو گيجه                           قيزلر    آتارلار    بيجه

کيمينگ بيجه سي چيقسا                  بير  کرسن  "نوروز کجه"

امشب نوروز فرا رسيد                        دخترها طالع آزمايي مي کنند

طالع هر کسي در آيد                        نصيبش يک ملاقه "کاشه نوروزي"

********************************************

قاينادارلار       سمني                       توربا    دورتديم    تمني

بيلديم   آيراليق   اکن                        همّه     درتدن      ياماني

مي جوشانند     سمنو                      سوزن  در  توبره فرو کردم

فهميدم    که    جدايي                      از همه دردها بدتر است      

*********************************************

نوروز گلدي، ياز گلدي                        قارقا   گيتدي،   غاز گلدي

جمله  جهان   لاله زار                        آيديم  گلدي،  ساز  گلدي

نوروز  آمد،  بهار  آمد                         پرستو  رفت  و  غاز   آمد

کل   جهان   لاله زار                          آواز    آمد،    ساز     آمد



مردم منطقه قارّي قلا (يکي از بخشهاي شهر قزل آروات سابق يا «سردار» امروزي) اعتقادات خاصي درباره زيارتگاه هاي آن منطقه به نام «بولاماکلي اوليا» و «قيز بي بي جان» دارند که تقدس اين زيارتگاه ها را به نوروز مرتبط مي سازد. اينان معتقدند در گذشته هاي دور، دختري به نام «بي بي جان» که يکي از حاکمان عاشق وي بوده، در روز نوروز در اين محل در حال تهيه «سمنو» بوده است که حاکم مذکور قصد مي کند به زور به او دست يابد، بي بي جان به درگاه خداوند دست نياز بلند مي کند و گريه کنان از او مي خواهد که وي را از دست حاکم نجات دهد، در آن هنگام در وسط زميني که بين بي بي جان و حاکم قرار داشته، شکاف عميقي ايجاد مي شود و ديگ سمنو نيز وارونه مي شود و مي ريزد. به همين دليل اين زيارتگاه را «بولاماکلي اوليا» (بولاماک در زبان ترکمني به معني آغشته و آميخته کردن است، يعني هر غذايي با ترکيبات مختلف درست شده و بصورت مايع باشد بولاماک مي نامند) نام نهاده اند. خود او نيز احتمالا در همانجا مدفون شده است. به همين دليل اين مکان را مقدس مي شمارند و در ايام نوروز بدانجا مي شتابند و قرباني کردن گوسفند، پختن غذا صدقه مي دهند و از خداوند طلب باران و فراواني نعمت مي کنند.

تهيه «سمنو» نيز داراي روش مخصوصي مي باشد، به اين طريق که خوشه گندم را خرد کرده و روي آن آب و آرد مي ريزند و ديگ را مي جوشانند و از شب تا صبح در ديگ را باز نمي کنند.

 


نويسنده: چاري مرادف